ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-4

(սկիզբը` նախորդ համարում)

Գուրգեն ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

ԳԵՐԵԶՄԱՆՈՑՈՒՄ
Գերեզմանոցում իսկական արևախառն օր էր։ Սարերում ապրիլին նման ջերմ օրեր քիչ են լինում: Ամբողջ գիշեր ծխախոտահարված առանձնասենյակից հետո դրսում նա ամբողջ մարմնով ընկալեց գարնան անարատ ու անզուգական հոտը: Սարերից փչող մեղմիկ սառը քամին իր հետ բերում էր ձյան շունչը, որը, խառնվելով նոր տերևակալած ծառերին ու նորածիլ կանաչին, առանձնահատուկ բույր էր տարածում չորս կողմը: Սրանից արբեցած ճնճղուկների ինքնամոռաց բարձր ծլվլոցներին խառնվում էր վայրի մեղուների միալար դզզոցը: Բնությունն արթնանում էր յուրովի ու արագ, հետք անգամ չթողնելով սառցահոտ ձմռան շնչից: Միայն շրջապատի գեղեցկությանն անտարբեր գերեզմանաքարերի հյուսիսային մասում տեղ-տեղ կանաչ թավշի միջից վախվորած՝ թաքնվելով արեգակից, սպիտակին էին տալիս ձյան վերջին, անկանոն բզկտված շերտերը:
Հեռվից Սվետոզորովայի թաղումը բավականին տպավորիչ էր, այն պիոներական մեծ տողանի էր նմանվում: Կանոնավոր շարքերով, սպիտակ վերնաշապիկների վրա կարմրին էին տալիս պիոներական փողկապները: Պիոներների ու կոմերիտների դեմ դիմաց սև համազգեստավորների մի հսկա բանակ էր կանգնած:
Հայկազունին անշտապ մոտեցավ ու տեղ գրավեց շրջկոմի առաջին քարտուղար Շավարշյանի կողքին: Վերջինս հարգանքի արժանացած մարդ էր: Նրան հաջողվել էր կարճ ժամանակում զգալիորեն բարձրացնել գյուղմթերքների արտադրությունը: Նոր թափ էր հաղորդվել շինարարությանը շրջանում: Նրա քրտնաջան աշխատանքի շնորհիվ էր, որ շրջանը հանրապետության առաջավորներից մեկն էր համարվում:
Շավարշյանը ձեռքը մեկնեց միլպետին, հարցնելով.
-Ի՞նչ արեցիք, ընկեր Հայկազունի, բացահայտվե՞ց ուսուցչուհու սպանությունը:
-Այո՛, ընկեր Շավարշյան,- քարտուղարի հաստ, բանվորական ափը սեղմելով` պատասխանեց Հայկազունին:
-Մերո՞նք էին այդ ստահակները,- ճշտեց Շավարշյանը կիսաձայն:
-Ո՛չ, երեքն էլ մերոնցից չեն: Մենք սկզբից ևեթ ճիշտ էինք կողմնորոշվել, մերոնց մեջ չէինք փնտրում:
-Լավ է, որ մերոնցից չեն, ես էլ էի մտածում, որ դրսից կլինեն: Թաղումից հետո կզրուցենք,- ասաց Շավարշյանն ու կողքին կանգնած հյուրի ականջին ինչ-որ բան շշնջաց: Հյուրը, նայելով Հայկազունու կողմը,՝ բազմանշանակ գլուխը շարժեց:
Շավարշյանից աջ շարքով կանգնած էր Երևանից ժամանած հյուրերի հոծ բազմությունը: Օրիորդին արդեն բարեհաջող հանձնել էին հողին: Թարմ շիրմաթմբից արևը կուլ էր տալիս ձմռանը սևահողի հավաքած խոնավությունը: Թմբից բարձրացող գոլորշին այն տպավորությունն էր թողնում, կարծես գեհենում սատանաներն արդեն գործի էին անցել:
Դատախազը կարդում էր հանգուցյալի բուռն կենսագրությունը: Նա կանգնել էր արդեն կիսով չափ գետնի տակ անցած Վիկտոր Սվետոզորովի շիրմաքարի վրա, որպեսզի կոշիկները չցեխոտվեն:
Վիկտոր Սվետոզորովը և նրա երիտասարդ կինը՝ Ռենա Բաբաևան, կուսակցության կոչով որպես գաղափարական ճակատի աշխատակիցներ, կոմերիտի ուղեգրով 1932 թ. գործուղվել էին հեռավոր Հայաստան: Ռենան ամուսնանալուց հետո վերցրել էր ամուսնու ազգանունը՝ Բաբաևայից դառնալով Սվետոզորովա:
Պատերազմից առաջ Վիկտորը ղեկավարում էր շրջկենտրոնի միջնակարգ դպրոցներից մեկը, Ռենան՝ շրջանի կոմերիտմիությունը: Հայրենականը սկսվելուն պես Վիկտորը շրջանում առաջիններից մեկն էր, որ կամավոր մեկնեց բանակ: Նրա համար պատերազմը շուտ ավարտվեց: 1943-ին Ռոստովի կենտրոնական հոսպիտալից զորացրեցին, մեկ ոտքը հեռացրած՝ ուղարկելով ըստ բնակության վայրի՝ Հայաստան, որտեղ նա պիտի շարունակեր հետագա բուժումը: Ռենան նրան ընդունեց արտասվախառն աչքերով և սկզբնական շրջանում ամեն ինչ անում էր ամուսնուն բարոյապես և ֆիզիկապես ոտքի կանգնեցնելու համար: Մի քանի ամիս անց Վիկտորը դեռ լրիվ չապաքինված, դիմում ներկայացրեց աշխատանքի անցնելու համար: Շրջկոմն անմիջապես հարգեց նրա դիմումը։ Նրան նշանակեցին շինարարական տեխնիկումի տնօրեն, և հաջորդ օրը նա հենակներով գնաց աշխատանքի:
Ամեն ինչ գուցե այդպես խաղաղ ընթանար, եթե նորին գերազանցություն ճակատագիրը կրկին չմիջամտեր նրա ընտանիքի ներքին գործերին:
Այդ չարաբաստիկ օրը Վիկտորն առավոտյան գնացել էր շրջանային զինկոմիսարիատ՝ ՈՒռուսբաբյանի հետ տեխնիկումի զորակոչիկների ցուցակները ճշտելու: Վիկտորը Երևանում տեխնիկումի հետ կապված գործեր ուներ և իմանալով, որ զինկոմիսարիատից Երևան մեկնող բեռնատար կա, խնդրեց ՈՒռուսբաբյանին, որ վարորդն իրեն էլ քաղաք տանի: Զինկոմը սիրով ընդառաջեց նրան:
Բեռնատարը դեռ նոր էր դուրս եկել շրջկենտրոնից, երբ Վիկտորի ոտքի վերքը սկսեց արնահոսել: Վարորդը Երևանի փոխարեն Վիկտորին իջեցրեց շրջանային հիվանդանոցում` վերքը վիրակապելու, և ինքը մեկնեց: Այնտեղ նրա ոտքի վերքը վիրակապեցին, և Վիկտորը հենակներով մի կերպ հասավ տուն: Այստեղ նրան նոր անակնկալ էր սպասում: Նա իր անկողնում բռնացրեց Ռենային՝ զինկոմ ՈՒռուսբաբյանի գրկում խաղաղ քնած: Սեղանի վրա մնացել էին կիսատ օղու շիշն ու կիսով չափ կերած ձկան պահածոն: Վիկտորը մեկ ոտքի վրա կանգնած՝ ձեռքի հենակն իջեցրեց զինկոմի գլխին, հենակը դիպավ նիկելապատ մահճակալի գլխազարդին, այնտեղից զնգոցով իջավ ՈՒռուսբաբյանի ճակատին՝ խոր վերք առաջացնելով: ՈՒռուսբաբյանը սկզբում չհասկացավ կատարվածը, արյունը ճակատից հորդում էր բարձի վրա: Սիրահարները վեր թռան անկողնուց: Վիկտորն իր իսկ հարվածի ուժից ընկավ հատակին: Զինկոմիսարն անզոր Վիկտորին մի կողմ շպրտեց, և մինչ նա անիմաստ փորձեր էր անում մեկ ոտքի վրա կանգնելու, ՈՒռուսբաբյանն արագ հագնվեց ու արնաթաթախ դուրս եկավ սենյակից: Ամուսինները երկար լռեցին. Ռենան` մահճակալի մեջ պառկած, Վիկտորը՝ հատակին նստած:
Հաջորդ օրը զինկոմ ՈՒռուսբաբյանը մի մատնություն գրեց, որ իբր Վիկտոր Սվետոզորովը ոտքը կորցնելու համար մեղադրում է անձամբ ընկեր Ստալինին և երկրի բարձրագույն զինվորական ղեկավարությանը: Իբր Սվետոզորովն ակնարկել էր, որ եթե կարգին հրամանատարություն ունենայինք, իրենք այսքան անիմաստ զոհեր և վիրավորներ չէին ունենա, պատերազմն էլ այդքան չէր ձգձգվի: Մատնության թղթի տակ ստորագրել էր նաև Վիկտորի կինը՝ Ռենան:
ՈՒռուսբաբյանն ազատվել էր ռազմաճակատից՝ ներկայացնելով կեղծ հիվանդության փաստաթղթեր: Եթե Սվետոզորովի տանը կատարվածն իմանային, ապա նրան լուրջ բարդություններ էին սպասում: Նախ, նա պատասխան կտար իր կուսակցական տոմսով, որպես բարոյազուրկ կոմունիստ, նրա հնարովի հիվանդության պատմությունը ի չիք կդառնար, որից հետո կուղարկեին ուղիղ ճակատ: Իսկ Ռենան կկորցներ իր անբասիր կոմունիստի, այդքան ծանր ու զրկանքների ճանապարհով ձեռք բերած հեղինակությունը: ՈՒռուսբաբյանն ուղղակի իր կաշին էր փրկում, քանի որ ռազմաճակատում, որպես կանոն, թիկունքում կռվողների կանանց հետ քարշ եկողների վախճանն արագ էր վրա հասնում: Նրանց ուղղակի գնդակահարում էին յուրայիններն առաջին իսկ խառնաշփոթի, նահանջի կամ գրոհի ժամանակ:
Մատնության տեղ հասնելուց մեկ օր հետո չեկիստներն ուշ գիշերով տնից տարան Վիկտորին։ Թե ուր, միայն Աստծուն էր հայտնի, այն Աստծուն, որին Վիկտորը երբեք չէր հավատացել: Երբ ամուսնուն խցկեցին ժողովրդի մեջ տարածում ստացած «սև ագռավ» անունը կրող փակ բեռնատարը, Ռենան թեթևացած շունչ քաշեց:
Վիկտորի անհետանալուց հետո շրջանում լուրեր տարածվեցին, որ նա մահացել է էտապում, գնացքի մեջ՝ փտախտից:
Ստալինի մահից հետո երկրում իրադրությունը կտրուկ փոխվեց: 1956 թվականից սկսեցին լուրջ խոսել անմեղ բռնադատվածների մասին: Ռենան և ՈՒռուսբաբյանը մի քանի տանջալի տարիներ ապրեցին միասին։ ՈՒռուսբաբյանը, որպես «պարկեշտ» ամուսին, ի վերջո, ընտանիք էր վերադարձել: Նրանց վախն անցավ միայն այն ժամանակ, երբ հասկացան, որ ՊԱԿ-ի արխիվներն անձեռնմխելի են: Այնժամ օրիորդ Սվետոզորովան սկսեց նոր թափով ծավալել իր հասարակական աշխատանքները և հասկացավ, որ պատմական պահից օգտվելու ժամն է հասել:
1958 թվականից հետո նույնիսկ անմեղ բռնադատվածների այրիներին սկսեցին թոշակավորել: Ռենան, որին իր իսկ կամքով «օրիորդ» էին հորջորջում, արձակուրդից վերադարձավ մի սափորով: Շուտով շրջանում իմացան, որ նա գտել է անմեղ բռնադատված ամուսնու գերեզմանը և այնտեղից հող է բերել շրջանի գերեզմանոցում թաղելու համար: Գործադիր կոմիտեն գերեզմանոցում հող հատկացրեց Վիկտոր Սվետոզորովի անունով, և Ռենան, ինչպես կարգն է, սափորը թաղեց, որից հետո ամուսնու գերեզմանին տապանաքար տեղադրեց՝ «Անմեղ բռնադատված Վիկտոր Իվանի Սվետոզորով, 1910 - 1943 թթ.»: Սափորի հողը Ռենան և ՈՒռուսբաբյանը լցրել էին իրենց պարտեզից, այնպես որ Սվետոզորովից այնտեղ ոչինչ չկար և լինել էլ չէր կարող: Բռնադատվածները, որպես կանոն, գերեզմաններ չունեին, իսկ եթե պատահում էին այդպիսիք, ապա նրանց ոսկորները հանգչում էին եղբայրական գերեզմաններում:
Թոշակառու գնդապետ ՈՒռուսբաբյանն իր անիմաստ ու գորշ կյանքը երկար շարունակեց: Կյանքի վերջին տարիներին գնդապետին պարբերաբար դպրոցներ էին հրավիրում, որտեղ նա երեխաներին իր չեղած պատերազմական հուշերն էր պատմում և որպես ապացույց ցույց տալիս «գերմանացուց» ստացած ճակատի սպին: Այն նույն սպին, որը հիշատակ էր մնացել Վիկտորի հենակից: Նրա հասակակիցները համոզված էին, որ այդ ամենը սուտ է, բայց, մի կողմից չէր կարելի ՈՒռուսբաբյան տականքի հետ վիճաբանել, մյուս կողմից էլ` փաստեր չունեին: Մատնությունը գրելուց հետո նա մեկնել էր Երևան, որտեղ և մնացել էր մինչև պատերազմի ավարտը: Այնպես որ, շրջանում ճակատի մեծ սպիի պատմությունը հայտնի էր միայն նրա կնոջն ու Սվետոզորովային:
Դատախազը վերջացրեց օրիորդ Սվետոզորովայի կենսագրությունը, որը մի քանի մեքենագիր էջ էր։ Այն նա հանդիսավորությամբ հանձնեց կողքին կանգնած կոմսոմոլի թանգարանի տնօրենին: Վերջինս, շոյված նման շռայլությունից ու բարի վերաբերմունքից, ջերմագին թափահարեց դատախազի աջը, շնորհակալությունների մի ամբողջ շարանով:
Հայկազունին անհանգիստ շարժվեց տեղում, սարերում գարնանային արևը դուրեկանից արդեն անհանգստացնող էր դառնում: Օրիորդին նվիրված հետմահու գովազդը, անքնությունն ու այրող արևը լրիվ թուլացրել էին նրան:
«Սրանք էս ծաղր ու ծանակը դեռ երկար են շարունակելու, հիմա էլ արի ու էս պառվաբոզի համար արևահարվիր»։
Հայկազունին պիոներների ու կոմերիտների հոծ շարքերի միջով շարժվեց դեպի իր ծառայողական մեքենան:
Ազատը մեքենայի դուռը բացել և իրեն էր սպասում։
-Կներեք, ընկեր պետ, հանգուցյալն այնքան էլ հաջող անձնավորություն չէր: Եթե աստվածավախ լիներ, կասեի՝ Աստված հոգին լուսավորի, բայց հիմա չեմ իմանում` ինչ ասեմ,- եզրակացրեց վարորդը:
- Ազա՛տ, հանգուցյալների մասին կամ լավն են ասում, կամ ոչինչ:
- Ընկեր պե՛տ, հանգուցյալին պապս «շան ծիծ կերած էր ասում», հետո փոշմանում էր, երբ մեր շանն էր նայում:
Հայկազունին գերադասեց լռել, նա Սվետոզորովային պաշտպանելու մտադրություն չուներ:
«Ա՜յ քեզ պատմություն,- մտածեց Հայկազունին՝ գլուխը քորելով։- Փաստորեն, օրիորդը հոգվոց հանգուցելոց եղավ Դեղագործյանի շենքի ճակատից վայր ընկնելով։ Հետո ասում են, թե նախախնամություն չկա: Ոչինչ չկա գաղտնի այս արևի տակ»:
(շարունակելի)

Հեղինակի նյութեր

• Արհավիրք
• Հայկանուշը
• Աղոթասերը
• Ադամանդի անտարբեր ցոլքը
• Հին օրերի Երևանս
• Ավոն
• Յուգդոն
• Կարոտախտ
• Ակամա համասեռամոլները
• Արեգակի զավակը
• Շունը
• Քարահունջ-Կրեմլ
• Սև կատուն
• ԱՀԱԲԵԿՉՈՒՀԻՆ
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-1
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-2
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-3
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-5
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-6
• ՆԱԽԱԽՆԱՄՈՒԹՅՈՒՆ-7

Մեկնաբանություններ